Kutup yıldızı Güney ve Kuzey kutup bölgelerinin üzerinde bulunan, parlak, sarı ve bazen beyazımsı olan ve kutup noktalarının işaret ettiği yıldızlara Kutup Yıldızı denir. Bu yıldız, kuzey yarımkürede bulunan herhangi bir bölgeden bakıldığında sabit olarak kuzeyi göstermektedir. Bu yüzden hava, deniz ve kara seyri için önemli bir kerkeriz noktası olarak kabul edilir. Ayrıca Kutup Yıldızı, Dünya’dan 650 ışık yılı uzaklıktadır. Güneşten ise 3000 kez daha parlak bir yıldız özelliğine sahiptir. Kutup Yıldızı dünya ekseniyle aynı doğrultudadır. Bu yüzden diğer gökcisimleri gibi sürekli olarak yer değiştirmemektedir. Yıldızın bu özelliği sayesinde tarihsel süreçte seyir ve yön bulma amacıyla kullanıldığı bilinmektedir. Kutup Yıldızı’nın bu nedenle bir diğer ismi Demirkazık’tır. Dünya ekseniyle aynı doğrultuda olmayan Kutup Yıldızı, aradaki farkı 44 dakikada tamamlamaktadır. Ayrıca Dünya ekseninin 200 yıl içerisinde azalacağından dolayı aradaki farkın yaklaşık 25 dakikaya kadar düşeceği tahmin edilmektedir. 3 farklı yıldızdan oluşan Kutup Yıldızı siteminin en parlak yıldızı A yıldızıdır. Parlaklığı değişken olan bu yıldız sarı renktedir. A yıldızının çevresinde dönen B yıldızı ise sarı cüce özelliğindedir. Son cüce yıldız ise 1929 yılında geoit tespit edilmiştir.
Kutup Yıldızı Kelime Anlamı
Gök küresinin kutbuna en yakın olan Küçükayı adı verilen takımyıldızın en ucunda bulunan, kuzeyi belirleyen durağan yıldız. Kuzey Yıldızı, Demirkazık. (Kaynak: TDK Türkçe Sözlük)
Kutup Yıldızı Özellikleri
Kutup Yıldızı’nın bir diğer adı olan Polaris sözcüğü, Latince’den gelmektedir. Bu dildeki tam karşılığı Stella Polaris’tir. Rönesans zamanında ortaya çıkan bu kavramla ilgili kaynaklarda tam ismin geçmesi 1547 yılına kadar dayanmaktadır. Tarihteki pek çok kaynakta Kutup Yıldızı ile ilgili bilgiler yer almaktadır. İlk çağlarda bu yıldız kuzey yönünü bulmak için kullanılmıştır. Ancak zamanla Polaris’in konumunun değişmesi nedeniyle Kutup Yıldızı ilgi görmüş ve Orta Çağ’dan sonra birçok yazılı kaynakta yer edinmeye başlamıştır.
Kutup Yıldızı’ndan Antik Hint döneminden günümüze kadar ulaşan bazı eserlerde de bahsedilmiştir. Tanrılar ve dünyanın oluşumu hakkında Antik Hint döneminde yazılan Purana isimli metinlerde bu yıldızdan Dhruva olarak bahsedilir. Türkçe’de bu kelime sabit anlamına gelir. İslamiyet’ten önceki Arap medeniyetlerinde Kutup Yıldızı’na Al-Judeyy adı verilmiştir. Eskimo döneminde ise Niqirtsuituq olarak adlandırılmıştır.
Tarihsel süreçte Kutup Yıldızı, insanların yön bulmak için kullandığı en parlak yıldızlar arasında yer almıştır. Ayrıca Küçükayı takım yıldızı içerisinde bulunan yıldızlardan biridir. Şimal Yıldızı ve Demirkazık olarak da adlandırılan bu yıldız, gökyüzünde rahatlıkla fark edilebilir özelliktedir. Dünyanın ekseniyle aynı yönde olduğu için her zaman kuzeyi göstermektedir. Bu sebepten ötürü kara ve deniz yolculuklarında insanların yönünü bulmasında yardımcı olmuştur.
Kutup yıldızının Dünya’dan parlak görünmesinin nedeni, eksen benzeşmesinden kaynaklıdır. Yani Kutup Yıldızı ile Dünya arasında bulunan eksen farklı 44 dakikalık kısa bir süredir. Ek olarak kuzey yönünde ve sabit bir yerde durmaktadır. Yıldızın yer aldığı alan ile ufuk çizgisi arasında bulunan yüksekliğin hesap edilmesi durumunda yıldızın enlemi rahatlıkla tespit edilebilir. Bu durumda gözlem alanından ufuk çizgisi ve yıldız arasındaki mesafe sayesinde enlem bilgilerine ulaşılır. Kutup Yıldızı ile yön bulma işlemi sadece Kuzey Yarım Küre’de yapılabilir. Bu özelliği nedeniyle Kuzey Yıldızı olarak da adlandırılmaktadır. Yani Güney Yarım Küre’deki herhangi bir alandan Kutup Yıldızı kullanılarak yön bulunamaz.
Farklı yıldızların bileşiminden oluşan Kuzey Yıldızı’nda ilk olarak güneşten 2450 kez daha büyük olan büyük sarı yıldızın etkisi vardır. Bir diğer yıldız ise İngiliz William Herschel tarafından 1780 yılında tespit edilmiştir. Herschel buna ek olarak Uranüs’le beraber uyduları konumunda olan Oberon ve Titan’ı da bulmuştur. Son yıldız ise 1929 yılında bulunan ve kutup yıldızının en büyüğü konumundaki büyük sarı yıldızın merkezinde yer almaktadır.
Dünya’dan 650 ışık yılı uzaklıkta olan Kutup Yıldızı’nın yön bulmaya yaraması dışında önemli bir özelliği bulunmamaktadır. Ayrıca Küçükayı takımyıldızına bağlı olduğu için gökyüzünde kolaylıkla seçilebilmektedir. İlk bakışta yerinden hareket etmediği gözlemlenen bu yıldız aslında Kuzey yarımkürede yolculuk yaparken hareket ettiği fark edilebilir. Ayrıca Ekvator çizgisinin aşılması durumunda bu yıldız gözden kaybolacaktır. Bu tür durumlarda yön tayin etmek için farklı yıldızlardan yararlanılabilir.
Çoklu yıldız sisteminde yer alan Kutup Yıldızı Polaris AA olarak isimlendirilen sarı en büyük yıldızı ve daha sonra Polaris AB adı verilen diğer yıldız sistemini oluşturmaktadır. Bu yıldızlar 1779 yılında keşfedilmiştir. Plaris AA ve AB yıldızları, Polaris B yıldızının yörüngesiyle hareket etmektedir. 1779 yılından önce Polaris D ve Polaris C yıldızlarının aynı bileşenler olduğu düşünülmüş ancak yapılan çalışmalarda bu yıldızların farklı sistemlere ait olduğuna karar verilmiştir. Polaris AA yıldızı ayrıca Güneş’ten 5,4 kat daha büyüktür. Diğer yıldız ise Güneş’in 1,3 katı kadardır.
Büyük Ayı Takımyıldızı ve Özellikleri
7 büyük yıldızdan oluşan Büyük Ayı takımyıldızı, Kuzey yani Kutup Yıldızı’nın kolaylıkla bulunmasını sağlamaktadır. Bu yıldızlar ile beraber yakınlarında bulunan diğer yıldızlar arasında bir çizgi olduğu var sayılmaktadır. Bu çizginin oluşturduğu görsel ayıya benzediği için eski gözlemciler Büyük Ayı takımyıldızı adını vermiştir. Büyük Ayı takımyıldızının çevresinde yer alan ancak daha küçük olan diğer takım yıldız grubuna ise Küçük Ayı adı denilmektedir.
Kuzey Yarımkürede yer alan bu yıldızlar farklı bir gök ada kuşağını oluşturmaktadır. Kuzey Kutbu’nda yer alan Büyük Ayı takımyıldızları bir cezveyi andırmaktadır. Eski çağlardan beri bilinen bu yıldızlardan Homeros’un ‘İlyada’ adlı eserinde bahsedilmiştir. Ayrıca Araplar, Romalılar ve Yunanlılar da Büyük Ayı takımyıldızını incelemiştir. Fransızlar ve Almanların ‘araba’ olarak adlandırdıkları bu takımyıldızına İngilizler ‘pulluk’ Latinler ise ‘harman savuran yedi öküz’ adını vermiştir.
Kuzey Yarım Kürede kutup yakınlarında bulunan Büyükayı takımyıldızı, Türkiye enleminde batmamaktadır. Bu yüzden gökyüzünün açık olduğu her gecede görüntülenebilir. Birçok parlak yıldızı yörüngesinde bulundurduklarından dolayı rahatlıkla fark edilebilmektedir. Bu takımyıldızları oluşturan parlak yıldızlara Fekda, Merak, Dubhe, Mizar, Elyot, Alkaid ve Megrez denilmiştir. Saplı bir tavayı andırdıkları için de cezve olarak tabir edilmiştir.
Takımyıldızı içerisinde Megrez dışındaki yıldızlar işaretçiler olarak bilinir. Merak ve Dubhe yıldızlarını birleştiren yörüngenin 5 katı kadar uzaklığında Kutup Yıldızı yer almaktadır. Denizcilerin daha çok yararlandığı bu iki yıldızın arasındaki uzaklık ise 5 derecedir. Son olarak Mizar yıldızı, gözlenen ilk teleskopik çift yıldız özelliğine sahiptir.
Küçük Ayı Takımyıldızı ve Özellikleri
Modern 88 takımyıldızından biri olan Küçük Ayı takımyıldızı, tam anlamıyla bir takımyıldızı özelliği taşımamaktadır. Kutup Yıldızı, bu yıldız grubunun en parlak yıldızıdır. Genel olarak Kutup Yıldızı, 3’lü bir yıldız grubundan oluşmaktadır. Polaris dışında yer alan diğer yıldızlar çıplak gözle izlenebilir. Birbiri ekseninde dolanan ikili yıldız sistemleri de spektroskopla incelenmektedir. Bu sayede birbirinden ayırt edilebilir. Gökbilimciler yaptıkları araştırmalarda spektroskop sayesinde yıldızların nasıl hareket ettiğini gözlemlemiştir.
Küçük Ayı takımyıldızı Kutup Yıldızı, Ferkad, Yildun, Kochab, Urodelus, Anwar al Farkadain ve Alifa al Farkadain olarak adlandırılmaktadır. Ayrıca bu takımyıldızı alanında yer alan cüce galaksiler de dikkat çekmektedir. Birkaç milyar yıldız içeren küçük galaksiler olan cüce galaksiler, Samanyolu Galaksisi’nin %1’ini oluşturmaktadır. Genelde büyük galaksilerin uygusu olan cüce galaksilerden günümüze kadar 12 farklı galaksi tespit edilmiştir. Bunlar arasında en büyüğü Büyük Macellan Bulutu olmuştur.
Küçük Ayı takımyıldızı Kuzey Yarım Küre’de tüm yıl boyunca gece vakitlerinde görülmektedir. Türkiye ve İspanya gibi 30 derece kuzey enleminde bulunan ülkelere de yakın konumdadır. Bulma haritaları sayesinde rahatlıkla bulunabilen bu takımyıldızlarının gökyüzündeki görünümü de sürekli değişmektedir. Bu durum Dünya’nın dönmesinden kaynaklıdır. Yani bu takımyıldızlarının yönlenişi sabit değildir.
Kutup Yıldızı Sabit midir?
Kutup Yıldızı’nın sabit olduğu ve daima kuzeyi gösterdiği çok eski zamanlardan beri paylaşılan bilgiler arasındadır. Zamanla gelişen teknoloji ve gökyüzünde yapılan incelemeler sonrasında en çok Kutup Yıldızı’na ilgi duyulmuştur. Öncelikle bu yıldızın gece boyunca yeri değişmemektedir. Ancak diğer yıldızlar sürekli olarak yer değiştirmeye devam eder.
Kuzey Yıldızı’nın yer değişmemesiyle ilgili açıklanan bazı örnekler vardır. İlk olarak Güneş’in gün boyunca doğudan batıya doğru hareket ettiği bilinmektedir. Ancak bu hareket tamamen yeryüzünün hareketinden kaynaklıdır. Yani Dünya’nın dönüşünden dolayı gece boyunca yıldızlar da hareket ediyor gibi algılanmaktadır. Aynı şekilde Kutup Yıldızı da Dünya ekseniyle aynı doğrultuda olduğundan dolayı sabitmiş gibi algılanmaktadır. Dünya bu dönüşüyle beraber yalpalama yani presesyon hareketi de yapmaktadır. Dönüş ekseninin yer değiştirmesinden dolayı Kutup Yıldızı ilerleyen zamanlarda yerini Vega adındaki yıldıza bırakacaktır.
Aktarılan bu bilgilerle beraber Kutup Yıldızı’nın sabit olmadığı ortaya çıkmıştır. Ancak Dünya’nın dönüş ekseni doğrultusuna denk geldiği için yıldızın hareketlenmesi hızlı değildir. Bu durumların tamamı sadece Kuzey Yarım Küre’de geçerlidir. Güney Yarım Küre’de buna benzeyen herhangi bir yıldız bulunmamakla beraber çıplak gözle izlenebilen yıldızların varlığı da söz konusu değildir.
Kutup Yıldızı ile Nasıl Yön Bulunur?
Polaris adı verilen Kutup Yıldızı, Kuzey Gök Kutbu’nun üst kısmında yer almaktadır. Dünya ekseniyle aynı doğrultuda bulunan bu yıldız, gökyüzünde hareketsizmiş gibi durur. Bu özelliği sayesinde tarih boyunca Kutup Yıldızı hem yön bulma hem de gökbilim araştırmaları amacıyla kullanılmıştır. Ayrıca Kutup Yıldızı’nın yönü her zaman kuzeyi göstermektedir. Bununla beraber bu yıldızın hareket etmesinin nedeni, Dünya’nın yörüngesel salınımından dolayıdır. Fakat 21. yüzyılın sonunda Kutup Yıldızı artık Kuzey Kutbu’ndan ayrılacak ve 41. yüzyılın sonunda farklı yörüngelerde görünmeye başlayacaktır. Polaris üçlü yıldız sistemine ait görüntüler NASA tarafından 2006 yılında paylaşılmıştır. 2006’da uzaya gönderilen Hubble adındaki teleskop sayesinde oldukça güzel fotoğraflar ortaya çıkmıştır.
Kutup Yıldızı’nı gökyüzünde bulmak isteyenler için de bazı öneriler bulunmaktadır. Sadece Kuzey Yarım Küre’den görülebilen bu yıldız yalnızca kuzeyi işaret etmektedir. Denizcilik sektöründe çalışanlar genelde bu yıldıza yönelik çalışmalar yapmaktadır. Çünkü yön bulmak amacıyla kullanılan bu yıldız, karanlık ve açık havalarda görüntülenebilmektedir. Yıldızın yönü daima kuzeyi gösterdiği için diğer yönlerin bulunması bu sayede kolaylaşmaktadır.
Kutup Yıldızı Nasıl Bulunur?
Kutup Yıldızı, Dünya’dan 26 ışık yılı uzaklıktadır. Standart ve sıradan bir yıldız olarak bilinse de gökyüzündeki hareketsiz olan tek yıldızdır. Bu yıldızın en önemli özelliği, tamamen kuzeyi göstermesidir.
Kutup Yıldızını bulmak için ilk olarak Güneş batarken, batış yönüne doğru bakılmalıdır. Tamamen batan Güneş’in battığı yönü sol kısma alarak gökyüzü incelenmelidir. Bu noktada görülen yıldız kümesinin içerisinde Kutup Yıldızı da bulunmaktadır. Görülen yıldız kümesi aynı zamanda Büyük Ayıp takımyıldızlarıdır. Kutup Yıldızı, Büyük Ayı’dan küçük olmakla beraber ona ters bir kepçe şeklinde durmaktadır. Büyük Ayı takımyıldızlarının kepçe kısmındaki iki yıldız arasından hayali bir hat çekip uzatıldığı zaman Kutup Yıldızı rahatlıkla bulunacaktır. Çizilen bu hattın altında kalan yıldıza Merak, üstteki yıldıza ise Dubhe adı verilir. Kutup Yıldızı’nı bulduktan sonra rahatlıkla kuzey yönünü tayin edebileceğiniz için doğu, batı ve güney yönlerini de anında bulabilirsiniz.
Yıldızı bulabilmek için Merak ve Dubhe yıldızları arasındaki mesafeye de bakılabilir. Her mevsimde yaklaşık 22:00 sularında Büyük ayı takımyıldızının almış olduğu şekilleri inceleyerek Kutup Yıldızı’nı rahatlıkla bulabilirsiniz. Gece saatlerinde zamanın ilerlemesiyle beraber yıldızlar saat yönünün tam tersine doğru yer değiştirmektedir. Gece boyunca Kutup Yıldızı izlendiğinde diğer yıldızların bu yıldızın çevresinde hareket ettiği anlaşılacaktır.
